Глоссарий
Агрегаттау- жеке бөлек көрсеткіштерді бір бүтін көрсеткішке біріктіру.
Акциздер – тауар мен қызмет көрсетулер бағаларына қосылатын салықтар. Акциялар- акционерлік қоғам капиталының бөлігін иеленуі куәләндіретін және дивидент түрінде пайданың бөлігін алуға құқық беретін құнды қағаздар.
Амортизациялық- аударулар – негізгі капиталдың тозуы мен ескіруінің қаржылық көрінісі.
Антиинфляциялық реттеу- инфляциямен күресудің екі негізгі әдісін қамтиді: бюджеттік тапшылықты қысқарту және бағалар мен табыстарды реттеу.
Ақша базасы – қолма-қол ақшадан тұратын ( Мо агрегаты және коммерциялық банктердің міндетті резервтері ), Қазақстанда қолданылатын көрсеткіш .
Ақша массасы - әр келесі агрегат алдынғыларды өзіне қосатын ақша агрегаттардың жиынтығы. Ең кең таралған сызбасы келесі: Мо (қолма-қол ақша), М1 (Мо плюс есеп және ағымдағы банктік шарттардағы қаражаттар) М2(М1 плюс банктердегі мерзімдік салымдар ),М3 ( М2 плюс мемлекеттік құнды қағаздар )
Ақша жүйесі – елдегі ақша айналымын ұйымдастыру нысаны, яғни қолма-қол және қолма –қолсыз түрінде ақшаның қозғалысы . Ол келесі элементтерден тұрады: ақша бірлігін, бағалар масштабы , елдегі ақша түрлері , ақша эмиссиясы мен айналымының тәртібі және ақша айналымын реттейтін мемлекеттік аппарат.
Ақша-несиелік саясат- экономиканы реттеуге бағытталған ақша айналымы мен несие саласындағы іс шаралардың жиындығы .
Ақша нарығы – есеп, банкаралық және валюталық нарықтардан тұрат қысқа мерзімді несиелік операциялар нарығы.
Ақша – құн өлшемі, айналым құралы , байлық қалыптастыру құралы, төлем құралы қызметін атқаратын ерекше тауар.
Банктер – салым түрінде алып отыратын ақша қаражаттары есебінен кәсіборындарды несиелендіру бойынша универсалды операцияларды жүзеге асыратын ұйымдар .
Бағалар индекісі- уақыттағы бағаларды өзара қатынасын сипаттайтын қатынастық көрсеткіш.
Бағалық дискреминация - әр түрлі сатыпалушылар тобы үшін бір түрлі өнімге әр түрлі баға белгілеу.
Бағалы қағаздар нарығы – ( қор нарығы) – акциялар, облигациялар , депозиттік сертификаттар, қазыналық міндеттемелер мен басқада сол сияқты құжаттардың айналысы арқылы қаржылық ресурстарға деген ұзақ мерзімді қажеттілікті қанағаттандыратын нарық.
Валюта – белгілі бір ұлттық ақша бірлігінде көрсетілген және халықаралық есеп айрысуларда қолданылатын кез келген төлем құжаттары немесе ақша міндеттемелері.
Валюталық катировка- ұлттық ақша бірлігінің бағамын шетелдік ақша бірлігінде бекіту.
Валюталық жүйе- ішкі ақша – несиелік қатынастарды және халықаралық есеп айрысулар саласын қамтитын, ұлттық экономикалар негізінде қалыптасатын және халықаралық экономикалық қатынастарды дүниежүзілік валюталық жүйеге айналдыратын ақша қатынастарын ұйымдастырудың нысаны.
Валюталық бағам- екі ақша бірліктерінің айырбас өзара қатынасы немесе бір елдің ақша бірлігінде көрсетілген екінші елдің ақша бірлігінің құны.
Дивидент – акционерлік қоғамның баланысында көрсетілген пайдаға байланысты акциялар бойынша төлемдер көлемі.
Еңбек биржасы – жұмыс күші нарығында азаматтарды жұмыспен қамту бойынша мамандандырылған қызмет көрсететін мекеме.
Еңбек нарығын мемлекет тарапынан реттеу – жұмыссыздықты төмендетуге, жұмыс орындарын қалыптастыруға, кадырларды дайындауға бағытталған мемлекеттің іс шаралары.
Есептік саясат- комерциялық банктердің несиелік операцияларына ықпал ету мақсатында орталық банктің оларға беретін несиенің пайыз мөлшерлемесін өзгерту.
Жұмыссыздық – жұмысшы күшінің (экономикалық белсенді халықтың ) бір бөлігі қоғамдық өндірісте жұмыспен қамтылмаған кездегі әлеуметтік экономикалық құбылыс.
Жиынды ішкі өнім (ЖІӨ)- берілген ел теритториясында орналасқан кәсіборындардың ұлттық белгілеріне байланыссыз ел экономикасының барлық салаларындағы бүкіл тауарлар мен қызмет көрсетулердің қосымша құны.
Жиынды табыс- бағалардың өнім көлеміне көбейтіндісі .
Жиынды ұлттық өнім (ЖҰӨ)- ұлттық кәсіборындардың территориялық орналасуына байланыссыз ұлттық экономиканың барлық салаларындағы бүкіл тауарлар мен қызмет көрсетулердің қосымша құны.
Жанама салықтар – тауарлар мен қызмет көрсетулер салынатын салық .
Жалпы экономикалық тепе- теңдік- барлық экономикалық жүйенің және барлық нарықтардың сәйкестігі ( өз ара сәйкес дамуы )
Жинақ қаражат - тұтынуға жұмсалмайтын табыс бөлігі.
Жиынды ұсыныс- қалыптасқан бағалар денгейіне сәйкес өндірілуі және ұсынылуы мүмкін тауарлар мен қызмет көрсетулердің жалпы көлемі.
Жиынды сұраныс - берілген бағалар денгейі кезінде қалыптасуы мүмкін тауарлар мен қызмет көрсетулерге жалпы сұраныс.
Инвестиция – шаруашылық өмірге бағытталатын жақтар капитал салымы.
Инвестициялық тәуекел- инвестициялық ахуалды қалыптастыратын элементтер.
Инвестор – инвестицияны жүзеге асыратын заңды немесе жеке тұлға.
Индивидуалды табысқа салық- жеке тұлғалардың табысына салынатын салық.
Инфляция – жалпы бағалар өсімінен көрінетін ақшаның құнсыздануы процесі, олардың төлем қаблеттілігінің төмендеуі.
Инфляция көрсеткіштері – бағалар индекісі.
Капитал – кәсіпкерлік қызметте пайданылатын материялдық, ақша және интеллектуалды қаражаттар сомасы түріндегі экономикалық ресурс.
Капитал салымдары- негізгі капиталдың ұдайы өндірісіне инвестициялар.
Күрделі құрылыс – күрделі салымдарды жүзеге асыру және негізгі қорларды іске қосу .
Кейнсшілдік – Дж. М. Кейнстің жасақтаған, тиімді сұраныс тиориясы деп аталатын экономикалық теорияның бір бағыты . Оның мағынасы мынада: сұранысты ынталандыру арқылы өндіріспен тауар ұсынысына ықпал етуге болады, жұыссыздықты қысқартуға болады. Кейнс экономикаға мемлекеттің араласуы қажеттілігін дәлелдеген.
Классикалық теория – А. Смит пен Д.Рикардо ағылшын ғалымдары бастап экономикалық ілімнің өкілдері бірігіп жасақтаған теория .Олар бағалар мен табыстарды сонғы қайнар көзі ретінде өндіріс процесіндегі еңбек шығындарын белгілеген.
Кросс- бағам- бреуде бағамды белгілейтін келісім қатысушыларының ұлттық валютасы болып табылмайтын екі шетелдік валюталардың котировкасы.
Қосымша құн – берілген кәсіборынның өндіріс процесінде жасалынған және шығарылатын нақты өнімнің құнын жасауда кәсіборынның үлесін бейнелейтін құн.
Лоренц қисығы – табыстардың нақты бөлістірілуін көрсететін график.Табыстың абсалютті тең бөлістірілу сызығы мен табыстың нақты бөлістірілу сызығы арасындағы аудан табыстар теңсіздігінің дәрежесін көрсетеді.
Макроэкономика – шаруашылықты бір бүтін ретінде зерттейтін экономикалық ғылымның бөлімі.
Монетаризм – Кейнсшілдікке белгілі бір дәрежеде баламалы экономиканы макрореттеудің теориясы . Монетариттер жұмыспен қамтылуы мен экономиканы тұрақтандыруда ақша- несиелік әдісті ең негізгі орынға қояды.
Мультипликатор (инвестициялық)- табыс өсімі мен оны инвестиция көлемінің өсімі арасындағы өзара қатынасты көрсететін коффициент.
Мемлекеттік зайымдар- мемлекеттік бюджет тапшылығын жабу үшін мемлекеттік бағалы қағаздарды сату, бюджеттен тыс қорлар мен банктердент зайым алу.
Мемлекеттік қаржылар- мемлекеттік бюджет пен бюджеттен тыс қорлардың жиындығы.
Мемлекеттік бюджет – мемлекеттік шығындар мен оларды қаржыландыру көздерінің жылдық жоспары.
Мемлекеттік несие- кредиторлар мен несие алушылар ретінде мемлекет және жергілікті басқару органдары болатын несиелік қатынастардың жиынтығы.
Номиналды еңбек ақы- белгілі бір уақыт аралығында (апта, ай, жыл, және т.б.)жалдама жұмысшының ақша сомасы.
Номиналды табыстар- белгілі бір уақыт аралығында жеке азаматтардың немесе жанұяның алған ақша табыстарының сомасы; бағалар өзгерісін ескермейді.
Нақты пайыз мөлшерлемесі – инфляция ескеріліп есептелінген пайыз мөлшерлемесі: инфляциядан тазартылған номиналы табысқа тең.
Номиналды табыстар- өзінің номиналды табыстарына белгілі бір уақыт аралығында жеке азамат немесе жанұя сатып алалатын тауарлар мен қызмет көрсетулердің көлемі.
Нақты сектор – ең алдымен өнеркәсіп ауыл шаруашылық, құрылыс және көлік.
Нарық – тауар айырбас қатынастарының жиынтығы: сатушы мен сатыпалушының өзара әрекеттесуінің механизмі: ел іші мен елдер арасындағы айырбас саласы.
Нарықтық инфрақұрылым- жеке нарықтарда шаруашылық байланыстарды қалыптастыру мен қызмет етуінің механизмі: мысалы, тауар және қор биржалары, коммерциялық банктер және т.б.
Нарықтық бәсекелстік – тиімділікті жоғарлату немесе мемлекеттік қолдау есебінен өніммен қызмет көрсету нарығының сегментін тұрақты ұстап қалу .
Облигациялар- (табыстық, артықшылығы бар , жинақ) әдетте үлкен партиялармен шығарылатын қарыз міндеттемелері.
Пайда – кең мағынада алынған түсім мен көтерген шығындар арасындағы айырмасы: тар мағынада- нақты капиталдан түскен табыс.
Прогрессивті салық салу – салық базасы өскен сайын салық ставкасын жоғарлату кезіндегі салық салу әдісі.
Табыс дифференциясы –бір адам басына табыс денгейінің айырмашылығы .
Тұтыну бағалар индексі- өндірістік емес тұтыну үшін халықтың сатып алатын тауарлар мен қызмет көрсетулердің жалпы денгейінің уақыт бойы өзгеруін сипаттайтын көрсеткіш.
Табыстарды индекстеу- инфляция денгейіне байланысты номиналды табыстарды (еңбек ақы, әлеуметтік төлемдер) жоғарлату.
Төлем балансы- белгілі бір уақыт аралығында елдің сыртқы экономикалық байланыстарының жағдайы туралы статистикалық есеп.
Табыстар саясаты- дифференцияланған салық салу жолымен мемлекеттік бюджет арқылы халық табыстарын қайта бөлістіруге бағытталған мемлекеттік саясат.
Тұтыну себебі- минималды жеткілікті калориялықты бір жылда қамтамасыз ететін азық-түлік жиыны.
Табиғи ресурстар- жер мен жер қойнауы, өсімдік және жануарлар әлемі орман және су ресурстары, ауа бассейіні және климат.
Тікелей салықтар- салық төлеушінің табысына немесе мүлігіне салынатын салық.
Тепе –теңдік баға- жиынды сұраныс қисығы жиынды ұсыныс қисығын қиятын жеріндегі бағалар денгейі.
Таза ұлттық өнім (ТҰӨ) жиынды ішкі өнімнен амортизациялық аударуларды шегеріп тастағанға тең.
Ұсыныс- белгілі бір уақыт аралығында белгілі бір баға бойынша өндірушінің сатуға дайын тауарлар саны.
Ұлттық табыс- бір жылда елде жаңадан жасалынған құн.